به درخواست عده ای از داوران جوان ایران و بسیاری از دوستانی که تمایل دارند در امر داوری فعالیت کنند مطلب ذیل را تحت عنوان قرعه کشی سوئیس به صوررت دستی تقدیم همه ی عزیزان می نماییم.لازم به توضیح است که مطلب ذیل از مقدمه کتاب قوانین شطرنج که به همت استاد رضا رضایی منتشر شده است برداشت شده است.امید که مورد توجه قرار گیرد.
می دانیم که مسابقات شطرنج بیش از سایر رشته ها نیاز به زمان دارد.و انجام مسابقه های دوره ای شطرنج هنگامی که تعداد زیادی داوطلب وجود دارد تقریبا عملی نیست.روش های یک حذفی و دو حذفی نیز در شطرنج نمی تواند مورد قبول باشد.به دلایل فوق الذکر از قریب به 40 سال پیش روش خاصی در برگزاری مسابقه های شطرنج چه به صورت تیمی و چه انفرادی معمول گشته که آن را روش سوئیسی می نامند.،
مشخصات کلی این روش به شرح ذیل می باشد.
1-کلیه شرکت کنندگان در یک جدول بازی می کنند.
2-هیچ بازیکنی به علت شکست در مسابقه حذف نمی شود.
3-دو بازیکن بیش از یک بار در مقابل هم قرار نخواهند گرفت.
4-در هر دور از مسابقه ها تا حد امکان بازیکنانی با یکدیگر روبرو خواهند شد...که دارای امتیاز مساوی باشند.
5-تعیین رنگ مهره بازیکنان تابع مقررات ویژه ای است که به این ترتیب که عامل شانس در آن دخالت بسیار کمی دارد.
آنچه ذکر شد قوانین عام این روش از مسابه هاست .هر چند روش مزبور دقت عمل مسابقه های دوره ای را ندارد ولی در صورت تعیین تعداد کافی برای دورهای مسابقه می توان به نتیجه ای نسبتا منطقی دست یافت.همینجا توضیح دهیم که امروزه در دنیا بازیکنان شطرنج دارای درجه ملی و یا بین المللی می باشند و مدیر مسابقات با توجه به درجه بازیکنان شرکت کننده ترتیب تعیین حریف هر بازیکن را می دهد.به این ترتیب احتمال برخورد بازیکنان قویتر در آغاز مسابقه ها با یکدیگر کم و از دست دادن شانس مفهومی پیدا نمی کند.
چگونگی تعیین حریفان
الف-در صورتی که بازیکنان درجه بندی شده باشند تمام بازیکنان به ترتیب درجه ای که دارند از شماره یک (قوی ترین بازیکن یا دارنده بالاترین درجه)تا آخر در جدول قرار می گیرند.
ب-در صورت عدم درجه بندی برای بازیکنان، مدیر مسابقه ها می تواند بازیکنان با سابقه و با سابقه را (با توجه به ضوابطی که در اختیار دارد )درجه بندی نموده و به ترتیب از شماره یک الی آخر در جدول قرار دهد.
ج-در صورت عدم شناخت بازیکنان یا هم سطح بودن شرکت کننده ها می توان آنها را از طریق قرعه کشی در جدول قرار داد.توضیح اینکه حتی اگر مدیر مسابقه ها چند نفر را قوی تر از دیگران تشخیص دهد، می تواند آنها را نخست در جدول به ترتیب قدرت قرار داده و سپس برای بقیه از قرعه کشی استفاده نماید.
د-چگونگی تعیین حریف برای هر دور:به منظور آسان شدن امر تعیین حریف برای هر بازیکن در هر دور از کارت مخصوصی استفاده می شود.شکل زیر نمونه ای از کارت مخصوص برگزاری مسابقه ها به روش سوئیسی را نشان می دهد:
همانطور که ملاحظه می کنید در این کارت همه جزئیات مربوط به هر دور اعم از رنگ مهره ،نام و شماره حریف، نتیجه هر دور و جمع امتیازات بازیکن در هر دور نشان داده می شود.
چگونگی تعیین حریف در دور اول
در صورتی که تعداد شرکت کنندگان زوج باشد، طبیعتا هر بازیکن حریفی خواهد داشت .ولی در صورتی که تعداد شرکت کنندگان فرد باشد، یکی از بازیکنان لاجرم استراحت خواهد نمود و برای این استراحت یک امتیاز پاداش می گیرد.
1-همیشه بازیکنی که آخرین شماره را دارد استراحت می گیرد.
2-هیچ بازیکنی نمی تواند در طول مسابقه دو بار استراحت داشته باشد.
به این ترتیب اگر 65 شرکت کننده داشته باشیم شماره 65 در دور اول استراحت دارد.جلوی نام حریف قید می کنیم: استراحت.
نحوه عمل برای 64 نفر باقیمانده و در جدول زوج به شرح ذیل است:
1-تمام کارتهای بازیکنان را به ترتیب شماره کنار هم قرار می دهیم.
2-نیمی از کارتها را جدا می کنیم.(در حالت فوق 32 کارت را)
3-به ترتیب شماره از بالا تا پایین یک با نصف بعلاوه یک، دو با نصف بعلاوه دو....الی آخر را روبروی هم قرار می دهیم.در مثال فوق الذکر 1 با 33، 2 با 34، 3 با 35 ....و 32 با 64
تعیین رنگ مهره
در دور اول مسابقات رنگ مهره بازیکنان با قرعه کشی تعیین می شود. به این ترتیب که مدیر مسابقات دو نفر اول جدول را فرا می خواند و برای آنها به قید قرعه رنگ مهره را تعیین می کند.در صورتی که شماره یک سیاه و دو سفید داشته باشد کلیه بازیکنان فرد نیمه بالای جدول در مثال فوق (1-3-5-7-....تا 31)بامهره سیاه و شماره های زوج بالای جدول با مهره سفید بازی خواهند کرد (2-4-6-8-...تا 32 )و عکس آن نیز صادق است یعنی ممکن است که شماره های فرد بالای جدول صاحب رنگ سفید و شماره های زوج با سیاه بازی کنند.
پس از تعیین رنگ مهره برای هر بازیکن در محل مخصوص رنگ مهره هر دور، آن را برای او مشخص می نماییم.در پایان دور اول برای برد یک امتیاز، برای مساوی نیم امتیاز و برای باخت صفر امتیاز درنظر می گیریم و در محل نتیجه بازی منظور می داریم.
تعیین حریفان در دور دوم
برای تعیین حریفان در دورهای بعد،نخست با توجه به امتیازات حاصله کارت های بازیکنان هم امتیاز را جدا می کنیم.در پایان دور اول می توانیم سه گروه کارت داشته باشیم :
1- یک امتیازی ها
2-نیم امتیازی ها
3-صفر امتیازی ها
1-در مورد یک امتیازی ها
نخست انها را به ترتیب شماره پشت سر هم مرتب می کنیم.آنگاه مانند دور اول عمل نموده و نیمه اول بازیکنان را به همان ترتیب دور با نیمه دوم روبرو می کنیم.
نکات مهم در این دور که می توانند پرسش برانگیز باشند:
الف-در مورد رنگ مهره :در صورتی که دو حریف در دور قبل رنگ مهره ای متفاوت داشته اند چه باید کرد؟
در این حالت به سادگی رنگ مهره طرفین عوض می شود یعنی کسی که سیاه داشته باشد با سفید و کسی که سیاه داشته با مهره سیاه بازی می کند.
ب-در صورتی که هر دو حریف رنگ مهره شان یکی بوده چه باید کرد؟
تا چند سال قبل ارجحیت در تعیین حریف شماره و میزان قدرت آنها بود(بدیهی است که هم امتیاز بودن در مرحله اول اهمیت قرار دارد)اما امروز سعی می شود جز در موارد لزوم از دادن یک رنگ مهره مشخص در دو دور متوالی خود داری شود.نحوه کلی و مطلوب آن است که در صورتی که ممکن باشد به شرح ذیل عمل نمود.
پس از تقسیم بازیکنان هم امتیاز به دو گروه (به ترتیب شماره)در صورتی که عملی باشد با پس و پیش کردن کارتهای گروهی که شماره های بزرگتر را دارا می باشد در رنگ مهره بازیکنان هماهنگی ایجاد کرد.فرض کنیم هشت نفر هم امتیاز به ترتیب زیر در اختیار داریم.
1(سفید) 8 (سفید)
2 (سیاه) 9 (سیاه)
5(سفید) 10(سفید)
6 (سیاه) 11 (سیاه)
مقصود از رنگ مهره داخل پرانتز رنگ مهره مهره بازیکنان در دور نخست می باشد در صورت فوق مدیر مسابقه ها می تواند جای شماره های 8 و 9 و 10 یا یازده را عوض کند.دقت کنید ترتیب مزبور دلبخواه نبوده و نمی توان مثلا جای 8 را 11 عوض کرد.همانطور که ملاحظه می نمایید در صورت مزبور این چنین تعیین حریف می شود.
سفید سیاه
9 با 1
2 با 8
11 با 5
6 با 10
در مورد نیم امتیازی ها و صفر امتیازی ها هم به همین شکل عمل می نماییم .نکته ی مهم.اگر فرضا تنها دو نفر داشته باشیم که نیم امتیاز داشته باشند و بدیهی است که با هم بازی نموده اند در صورت مزبور چه باید کرد؟در این مورد به انتقال بازیکنان مبادرت می ورزیم.
تحت چه شرایطی و چگونه می توان به انتقال بازیکنان پرداخت؟
قاعده کلی آن است که هر گاه هنگام تعیین حریف در یک گروه هم امتیاز تعداد نفرات فرد باشد یا آنکه بازیکنان آن گروه با هم بازی کرده باشند از انتقال بازیکنان کمک می گیریم.به طور مثال اگر در مثال ذکر شده در مورد یک امتیازی ها به جای هشت نفر هفت نفر می داشتیم باید یکی از بازیکنان نیم امتیازی را ارتقا داده و به گروه یک امتیازی ها وارد نماییم.توجه داشته باشید مهمترین شرط انتخاب فردی که ارتقا می یابد در آن است که به هماهنگی رنگ مهره های بازیکنان گروه بالاتر کمک نموده نه آنکه آن را مختل نماید.نکته مهم دیگر در انتقال آن است که کسی ارتقا می یابد که کوچکترین شماره را دارد ولی جای بزرگترین شماره گروه بالاتر را می گیرد صرف نظر از اینکه چه شماره ای داشته باشد.
حالا یک بار دیگر به مثال گروه یک امتیازی ها بر می گردیم فرض کنیم شماره 10 وجود ندارد بدیهی است که شماره 11 جای او را می گیرد و از میان نیم امتیازی ها کسی را که دور قبل به مهره سفید بازی کرد ارتقا داده و به جای شماره یازده قرار می دهیم در این صورت اگر فرضا شماره 3 در دور اول سفید داشته و مساوی هم کرده باشد علیرغم آنکه شماره اش کمتر از 11 است به جای او نشسته و با مهره سیاه در برابر شماره 6 بازی خواهد کرد.
اما اگر مانند مثال یک 8 نفر بالای جدول تکمیل باشند 2 نفر از صفر امتیازی ها را ارتقا داده و به گروه نیم امتیازی ها آورده و تعیین حریف می نماییم.باز هم متذکر می شویم که دو نفری را ارتقا خواهیم داد که به همانگی رنگ مهره در گروه صفر امتیازی ها و نیم امتیازی ها کمک نمایند. بعلاوه شماره های کوچکتر را در گروه پایین داشته باشند.
فرض کنیم در جدول 17 نفره در دور نخست شماره 3 با 11 مساوی کرده باشند و چون شماره 17 استراحت داشته و در نتیجه یک امتیاز دارد و گروه یک امتیازی ها زوج می شود که با یکدیگر روبرو می نماییم .اما برای انتخاب 2 نفری که باید از گروه صفر امتیازی ها ارتقا دهیم نخست از رنگ مهره ای که در دور اول داشته اند آنها را تفکیک می نماییم:
سفید سیاه
4 9
8 13
10 15
16
در اینجا نخست شماره های 4 و 9 را ارتقا می دهیم (ارتقا شماره 8 که به دلیل شماره کوچکتر ارجح است هماهنگی رنگ مهره ها را مختل می سازد هم در گروه بالا و هم در گروه فوق.)
وضع گروه ما بدین صورت در خواهد آمد:
3 (سفید) 4 (سفید)
11 (سیاه( 9 (سیاه)
(گفتیم که شماره کسانی که ارتقا می یابند به ترتیب پس از کلیه کسانی که امتیاز بیشتری دارند قرار می گیرد).
و باز هم برای ایجاد تعادل در رنگ مهره ها جای 4 و 9 را عوض می نماییم به این ترتیب : 9 با مهره سفید با 3 (سیاه) بازی می کند و 11 با مهره سفید با 4 مهره (سیاه) بازی می کند.
9 (سفید) 3 (سیاه)
11 (سفید) 4 (سیاه)
(توجه داشته باشید که رنگ مهره بازیکنان را تعمدا طوری انتخاب نموده ایم که شرایط و نحوه ی انتقال روشن شوند)
تعیین حریف برای بقیه به شرح زیر خواهد بود:شماره 16 استراحت و
سفید سیاه
13 با 8
15 با 10
نحوه تعیین حریف در دورهای بعدی
قوانین عام حاکم بر دورهای اول و دوم همچنان تا پایان حاکم است ولی نکاتی که می توانند سوال برانگیز باشند:
1-گاهی اوقات پیش می آید که پس از تعیین حریف متوجه می شویم ک دو حریف قبلا با هم بازی کرده اند در شرایط مزبور چون همانطور که قبلا ذکر نمودیم هرگز دو بازیکن نمی توانند دو بار با هم بازی کنند مجبوریم نحوه تعیین حریفان را تغییر دهیم.
معمول چنین است که همیشه همانطور که در جابجایی حریفان هنگامی که رنگ مهره آنان با هم تطابق نمی کند در گروه بزرگتر جای بازیکنان را تغییر می دهیم به طور مثال در پایان دور ششم در گروه5/3 امتیازی ها 10 بازیکن داریم که به شکل زیر در برابر هم قرار گرفته اند.
7 33
19 38
21 42
25 56
29 61
حالا می بینیم که شماره های 7 با 33 در دور سوم بازی کرده اند.نخست جای 33 را با 38 عوض می کنیم می بینیم که شماره 38 نیز در دور پنجم با شماره 7 بازی نموده است و در صورتی که جای شماره 33 را با 42 یا 56 و 61 نیز عوض کنیم باز هم یا به دلیل اینکه دو بازیکن با هم بازی نموده و یا آنکه تعادل رنگ مهره ها برهم می خورد شماره 33 را با شماره 29 تعویض می نماییم.همینطور می توانیم جای شماره 7 با 19 را نیز عوض کنیم. در صورتی که به هیچ وجه نتوانیم بین ده نفر مزبور تعیین حریف نماییم (امری که بسیار بسیار غیر محتمل است) آنگاه همچنانکه در مورد شرایط و چگونگی انتقال بازیکنان سخن گفتیم با جابجایی یکی از 5/3 امتیازی ها با یک بازیکن از گروه 3 امتیازی ها به امر تعیین حریف مبادرت می نماییم.باز هم یاد آور می شویم که برای انتقال بازیکن 3/5 به گروه 3 امتیازی ها از بالاترین شماره (در مثال فوق 61)آغاز نموده و در صورتی برای تعیین حریف و رنگ مهره بقیه خللی به وجود آید سراغ 56 یا 42 الخ.... می رویم.و در مرحله بعد ارجح آن است که نخست برای کسی که از گروه فوق پایین آوردیم تعیین حریف نماییم در این صورت می توانیم او را به عنوان کوچکترین شماره 3 امتیازی ها در صدر گروه قرار داده و به تعیین حریف بپردازیم.
2-در دورهای بعدی در صورت تعیین حریف از بالا به پایین ممکن است در پایین جدول دچار اشکال شویم.
آری این احتمال وجود دارد و برای پیشگیری از این امر به طور معمول از دور چهارم (در مواقعی که مسابقه ها در 7 یا 9 دور برگزار می شود)و از دور ششم (در مسابقه هایی که بیش از 9 دور هستند)نخست برای نیمه بالای جدول (بر حسب امتیاز)تعیین حریف از بالا به پایین (بیشترین امتیاز تا کمترین)نموده و آنگاه برای نیمه دوم از آخر به بالا (کم امتیازترین بازیکنان تا بیشترین )تعیین حریف می نماییم.این امر به ما کمک می کند که راحت تر تعیین حریف نماییم.روشن است که در اینجا اگر به طور مثال 4 بازیکن صفر امتیازی (مثلا در دور پنجم)داشته باشیم برایشان تعیین حریف نموده و اگر 2 نیم امتیازی داشته باشیم هر دو را به گروه یک امتیازی ها ارتقا داده و یا برای آنها از پایین ترین یک امتیازی ها تعیین حریف می نماییم.حال اگر 8 بازیکن 1/5 امتیازی داشته باشیم که همه با هم بازی کرده باشند و یا به دلیل دیگری از جمله عدم تطابق رنگ مهره نتوانیم آنها را با هم روبرو کنیم همه آنها را به گروه 2 امتیازی ها ارتقا داده و مانند آنچه که قبلا گفتیم عمل می نماییم.
غیبت بازیکنان
مهر گاه بازیکنی پس از گذشت یک ساعت در مقابل حریفش حاضر نشود بازنده محسوب می شود و برای حریف او یک امتیاز (مانند آنکه در بازی به پیروزی رسیده)منظور و برای بازیکن غایب صفر منظور می کنیم ضمن آنکه کارت وی را بلافاصله از دور مسابقات خارج می کنیم.اما برای آنکه مشخص شود که امتیاز حریف او و باخت او درنتیجه غیبت بوده جلوی امتیاز هر دو حریف (غ) {غایب} به منظور آنکه مشخص شود که بازی ای انجام نشده است را اضافه می کنیم.هدف آن است که گرچه در جدول مسابقه ها برای فرد پیروز یک امتیاز محسوب نموده اید در جدول رده بندی فدراسیون کشور (و در مسابقه های بین المللی برای فدراسیون جهانی )این امتیاز منظور نگشته و بدون بازی به کسی درجه ندهند.در دورهای بعدی بازیکن غایب یا بازیکنی که به مدیر مسابقه ها انصراف خود را از ادامه شرکت در مسابقه اعلام نموده در جدول تعیین حریف جای نداشته و برای او حریفی تعیین نخواهد شد.در صورتی که بازیکنی بعد از غیبت بلافاصله داور را با عذر موجه مطلع سازد می تواند در دورهای بعدی به مسابقه ادامه دهد.به علاوه هر بازیکن می تواند قبل از قرعه کشی به داور اطلاع دهد که قادر به انجام بازی در آن دور خاص نیست.در این صورت داور او را در قرعه کشی آن دور شرکت نمی دهدودر هر صورت داور حق تصمیم برای ادامه بازی یا عدم آن را دارد.
چند دور مسابقه برای چه تعذاذ بازیکن؟
تعیین دورهای مسابقه بستگی تام به میزان امکانات، زمان کافی و تعداد شرکت کنندگان دارد.به طور معمول مسابقه هایی به روش سوئیسی برگزار می شوند که 7 دور ،9 دور و یا یازده دور هستند .البته تعیین این تعداد دورها اجباری نیست و کم یا زیاد هم می شوند.به طوریکه مسابقات تیمی المپیاد جهانی مدتی است که در 13 دور برگزار می شود.به طور کلی در صورتی که 64 بازیکن و یا کمتر داشته باشیم می توانیم از 7 دور استفاده نماییم.گاهی اوقات که هدف تنها نفر اول جدول نیست برای تعیین دقیقتر نفرات برای همین تعداد نیز ،مسابقه ها را در 9 یا 11 دور برگزار می کنند.در جدول 64 نفر می توان گفت که 9 دور مسابقه به طور نسبی نفرات بالای جدول را به دقت تعیین می کند.
چرا معمولا تعداد دورهای مسابقه ها را فرد انتخاب می کنند؟
مهمترین دلیل این امر ایجاد هماهنگی در رنگ مهره بازیکنان است .به این ترتیب که مثلا در جدول 7 دوری اصل بر آن است که هر بازیکن با چهار بار سفید و سه بار سیاه و یا بالعکس چهار بار سیاه و سه بار سفید بازی کند.تجربه نشان داده است که این امر تقریبا عملی است و به این ترتیب در حق بازیکنان از نظر رنگ مهره اجحاف نمی گردد در حالی که در مسابقه های 6 دوری این خطر وجود دارد که بازیکنی بالاجبار چهار بار سیاه بازی کند .امری که چندان خوش آیند بسیاری از بازیکنان نیست.
چه مواقعی بالاجبار یک بازیکن دو بار با یک رنگ مهره بازی خواهد کرد؟
اصولا ملاک تعیین حریف در هر دور امتیاز بازیکنان است.یعنی اصل بر آن است که بازیکنان هم امتیاز با یکدیگر روبرو شوند.این اصل برای بازیکنانی که بیشترین امتیاز را دارند واجب الاجرا است مگر در شرایطی که تعداد آنها فرد باشد.در صورتی که مثلا در پایان دور سوم 5 بازیکن 3 امتیازی داشته باشند.نخست با توجه به ترتیب شماره آنها را مرتب می کنیم.
شماره رنگ مهره رنگ مهره رنگ مهره
دور اول دور 2 دور 3
1 سفید سیاه سفید
2 سیاه سفید سیاه
4 سیاه سفید سیاه
7 سفید سیاه سفید
23 سیاه سفید سیاه
در این صورت باید از گروه پایین تر یعنی 2/5 امتیازی ها یا 2 امتیازی (در صورتی که 2/5امتیازی نداشته باشیم) فردی را ارتقا می دهید که دو بار با سفید و یکبار با سیاه بازی کرده باشد که هماهنگی رنگ مهره همه حریفان حفظ شود.
ولی در جدول فوق اگر شماره 23 نباشد و فقط چهار بازیکن دیگر 3 امتیاز داشته باشندکار تعیین حریفان بسیار ساده است یعنی به این صورت:
4 سفید 1 سیاه
2 سفید 7 سیاه
ولی یک امکان دیگر وجود دارد که گرچه خیلی نادر است ولی ناممکن نیست.آن این است که در جدول فوق شماره 7 وجود نداشته باشد.می بینید که تعادل رنگ مهره به کلی به می خورد.
در این صورت مجبوریم به یکی از بازیکنان سه بار سیاه و یکبار سفید بدهیم .وضع جدول ما به صورت زیر در می آید:
4 سفید با 1 سیاه
2 سفید با 23 سیاه
علت اینکه به شماره 23 دو بار سیاه داده ایم این است که قاعده کلی حکم می کند که در موارد مشابه بازیکنی که شماره کوچکتر دارد به تعادل رنگ مهره نزدیک باشد.حالا اگر بر عکس این دو هر کدام دو بار سفید بازی کرده بودند اینک شماره 2 بود که با سیاه بازی می کرد.
تبصره 1-در مواردی که بیش از دو دور به پایان مسابقات باقی مانده باشد مدیر مسابقات برای اجتناب از اختلال رنگ مهره ها می تواند با انتقال چند بازیکن از گروه پایین تر به تعادل رنگ مهره ها کمک نماید.به طور مثال در مورد بالا در صورتی که مسابقه ها در هفت دور انجام شود این امر مجاز است.
تبصره 2-گاهی اوقات حتی در دور دوم مسابقه ها مدیر مسابقه برای حفظ تعادل قدرت بازیکنان از جابجایی بازیکنان برای ایجاد تعادل در رنگ مهره خود داری نموده و به یک بازیکن 2 بار سیاه یا سفید دهد در این صورت 2 نکته باید حتما باید رعایت شود:
1-بازیکنی که شماره کوچکتر دارد رنگ مهره اش به تناوب عوض می شود:یعنی اگر مثلا 1 با 36 بازی کند و هر دو دور قبل سفید داشته اند شماره یک با سیاه و 36 با سفید بازی خواهد کرد و در صورتی که هر دو با سیاه بازی نموده بودند یک با سفید و 36 یا سیاه بازی می کند.
2-در دورهای بعدی حتما باید در صورت امکان این تعادل را برقرار نمود و به بازیکنی که دو بار با سفید بازی نمود دو بار متوالی سیاه داده و یا بالعکس.توجه داشته باشید که آنچه ذکر نمودیم برای اطلاع شطرنج بازان از روشهای مختلف است وگرنه تعادل در رنگ مهره برای ما روش مطلوب و قابل اجرا است.و حتما مثلا در مسابقه هفت دوری نباید بیش از 4 بار بازیکنی با یک رنگ مهره بازی کند.به طور مثال 4 بار با سیاه و 3 بار با سفید.
نقل از سایت شطرنجباز